به گزارش خبرگزاری «حوزه»، پاسخ به سؤالات و شبهات موجود پیرامون موضوع ولایت فقیه از وظایف مراکز حوزوی و دینی است که این خبرگزاری در شماره های گوناگون به ارائه برخی از پرسش ها و شبهات و پاسخ های آن، برگرفته از «مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم» خواهد پرداخت.

سؤال

چرا با وجود معصوم نبودن ولی فقیه و امکان اشتباه، ولایت مطلقه فقیه وجود داشته باشد؟ آیا این کار در دراز مدت به مکتب تشیع صدمه وارد نخواهد کرد؟ زیرا افتخار شیعه نسبت به سایر مذاهب این است که فقط ولایت و حکومت معصوم را بر مردم می پذیرفته و اولی الامر را معصومین می داند.

پاسخ

اسلام تبعیت و اطاعت محض تنها از آن خداوند متعال و معصومین علیهم السلام می باشد اما غیر معصوم در هر سطح و رتبه علمی و عملی که قرار داشته باشد به دلیل وجود احتمال خطا و اشتباه در حوزه علم و عمل نمی تواند مورد اطاعت و تبعیت محض قرار بگیرد و ما اطاعت محض و سر سپردگی مطلق در اسلام نسبت به غیر معصوم نداریم؛ زیرا دستور به اطاعت و تبعیت محض از غیر معصوم به دلیل وجود احتمال خطا و اشتباه در او موجب گمراهی و انحراف افراد می شود که امری ناپسند می باشد و از حکیم علی الاطلاق قبیح و محال است.

بر این اساس، در مورد ولی فقیه کسی معتقد به اطاعت و تبعیت محض نیست البته نفی اطاعت و تبعیت محض از ولی فقیه به معنای نفی اصل لزوم تبعیت و اطاعت از او نبوده و اصل لزوم اطاعت و تبعیت از ولی فقیه مستند به ادله عقلی و نقلی است؛ زیرا در عصر غیبت امام معصوم علیه السلام و در شرایطی که امکان دسترسی به معصوم علیه السلام وجود ندارد و مردم از درک فیض حضور امام علیه السلام محروم هستند، عقل حکم می کند که نزدیک ترین گزینه به امام معصوم علیه السلام برگزیده شود و ولی فقیه به دلیل برخورداری از فقاهت و آشنایی با احکام اسلام و شایستگی روحی و اخلاقی به گونه ای که تحت تأثیر هواهای نفسانی، تهدید و تطمیع قرار نگیرد ( تقوا و عدالت ) و کارایی در مقام مدیریت جامعه و بینش سیاسی و اجتماعی لازم، بهترین و نزدیک ترین گزینه ممکن به معصوم علیه السلام است .[۱]

علاوه بر اینکه تعابیری همچون « فانّهم حجّتی علیکم و انا حجّه الله علیهم »[۲] و « فلیرضوا به حکماً فانّی قد جعلته علیکم حاکماً فاذا حکم بحکمنا و لم یقبله منه، فانّما استخف بحکم الله و علینا ردّ و الرادّ علینا الرادّ علی الله و هو علی حدّ الشرک بالله »[۳] در روایات به خوبی بیانگر لزوم تبعیت و اطاعت از ایشان در عصر غیبت است و این اطاعت و تبعیت از ولی فقیه در راستای اطاعت از قانون اسلام است و ولی فقیه به عنوان حافظ احکام و دستورات اسلام و مجری آن در عصر غیبت، مورد اطاعت مردم قرار می گیرد.

از این رو این اطاعت و پیروی، مشروط به رعایت احکام و قوانین اسلامی است و خارج از این چارچوب نه تنها ولی فقیه بلکه پیامبر اکرم و ائمه اطهار علیهم السلام نیز ولایتی ندارند، از این رو امام (ره) حکومت اسلام را در حقیقت حکومت قانون دانسته و فرمودند: «حکومت اسلام حکومت قانون است. در این طرز حکومت، حاکمیت منحصر به خداست و قانون، فرمان و حکم خداست. قانون اسلام، یا فرمان خدا، بر همه افراد و بر دولت اسلامی حکومت تام دارد.

همه افراد، از رسول اکرم (ص) گرفته تا خلفای آن حضرت و سایر افراد تا ابد تابع قانون هستند، همان قانونی که از طرف خدای تبارک و تعالی نازل شده و در لسان قرآن و نبی اکرم (ص) بیان شده است»[۴] همچنین فرمودند: «آنچه که در اسلام حکومت می کند، فقاهت و عدالت است و به تعبیر دیگر، حاکم و ولی مردم در اسلام، قانون الهی است نه شخص خاص، زیرا شخص فقیه، یک تافته جدا بافته از مردم نیست، بلکه او نیز همانند یکی از آحاد مردم، موظف به رعایت احکام و قوانین الهی است .» [۵]

هر چند احتمال خطا و اشتباه در رهبری فقیه جامع الشرایط منتفی نیست ولی در نظام جمهوری اسلامی بر اساس قانون، تدابیری اندیشیده شده است تا ضریب خطا و اشتباه در تصمیمات ایشان تا حد قابل ملاحظه ای کاهش پیدا کند و به این منظور از یکسو ویژگیها و صفاتی همچون فقاهت، عدالت و تقوا به عنوان ابزار نظارت درونی برای ولی فقیه در نظر گرفته شده است تا در سایه بهره مندی از این ویژگی ها تحت تأثیر خواهش های نفسانی و تهدید ها و تطمیع ها قرار نگیرد و از سوی دیگر در کنار این نظارت درونی، نظارت بیرونی نیز در قالب نظارت مجلس خبرگان مورد توجه قرار گرفته است که مجموع این ابزارها موجب می شود تا ضریب خطا و اشتباه در تصمیمات رهبری نظام تا حدی کاهش پیدا نماید که به این مقدار خطا و اشتباه در نظر عقل و عقلا اعتنا نمی شود و این روش و شیوه، قابل اطمینان ترین روش و معقول ترین شیوه ممکن برای اداره جامعه در صورت دسترسی نداشتن به امام معصوم علیه السلام می باشد .

نباید میان ولایت مطلقه فقیه و اطاعت مطلق خلط شود زیرا ولایت مطلقه فقیه، اطاعت مطلق و محض از ایشان را به همراه ندارد و این گونه نیست که اگر کسی قائل به ولایت مطلقه فقیه شد، اطاعت محض از ایشان را نیز لازم بداند . بلکه ولایت مطلقه فقیه ناظر به گستره حوزه و قلمرو اختیارات ولی فقیه است و به معنای این است که اختیارات ولی فقیه در عصر غیبت تنها محدود به امور حسبیه و ضروریات نبوده و ولی فقیه در زمان غیبت در زمینه اداره حکومت، تمام اختیاراتی را که پیامبر و امامان معصوم علیهم السلام در امر حکومت و سیاست و اداره جامعه بر عهده داشتند را دارا می باشد و همانگونه که امام ره فرموده اند «فقیه عادل، همه اختیاراتی را که پیامبر صلی الله علیه وآله و ائمه اطهار علیهم السلام در امر سیاست و حکومت دارا بودند، را دارا است و معقول نیست در اختیارات آن دو فرقی باشد، زیرا حاکم هر شخصی که باشد، مجری احکام الهی و اقامه کننده حدود شرعی و گیرنده خراج و مالیات و تصرف کننده در آن ها بر طبق صلاح مسلمین است ...

وقتی می‏‌گوییم ولایتی را که رسول اکرم (ص) و ائمه (ع) داشتند، بعد از غیبت، فقیه عادل دارد، برای هیچ کس این توهم نباید پیدا شود که مقام فقها همان مقام ائمه (ع) و رسول اکرم (ص) است. زیرا اینجا صحبت از مقام نیست؛ بلکه صحبت از وظیفه است.

ولایت، یعنی حکومت و اداره کشور و اجرای قوانین شرع مقدس، یک وظیفه سنگین و مهم است؛ نه اینکه برای کسی شأن و مقام غیر عادی به وجود بیاورد و او را از حد انسان عادی بالاتر ببرد.»[۶] استثنایی که امام ره بدان اشاره می کنند مواردی است که مربوط به شخص امام علیه السلام باشد یا اینکه اگر چه مربوط به مسائل حکومت است ولی مشروط به عصمت است « کلیه اختیاراتی که امام علیه السلام دارد فقیه نیز داراست، مگر دلیل شرعی اقامه شود مبنی بر آن که فلان اختیار و حق ولایت امام علیه السلام به سبب حکومت ظاهری او نیست بلکه به شخص امام مربوط می شود و یا اگر چه به مسائل حکومت و ولایت ظاهری بر جامعه اسلامی است لکن مخصوص شخص امام معصوم علیه السلام است و شامل دیگران نمی شود مانند جهاد ابتدایی در عصر غیبت »[۷]

بنابراین، با توجه به این نکاتی که بیان شد، روشن می شود که اطاعت از ولی فقیه، اطاعت و تبعیت محض و مطلق نبوده بلکه در محدوده قوانین و مقررات اسلام می باشد و با توجه به ویژگی ها و خصوصیات برجسته و ممتاز ولی فقیه در عصر غیبت، ایشان مناسب ترین گزینه و بهترین شیوه برای اداره حکومت اسلامی می باشند و با در نظر گرفتن راهکارهای نظارت درونی و بیرونی، احتمال خطا و اشتباه در ایشان تا حد بسیار زیادی کاهش می یابد و این روش را مورد قبول و پذیرش عقلا قرار می دهد .

بنابراین، اعتقاد به ولایت مطلقه فقیه نه تنها صدمه ای به شیعه وارد نخواهد کرد بلکه موجب استحکام و تقویت آن می باشد زیرا چنین ولایتی در طول ولایت امام معصوم علیه السلام بوده و شخص ولی فقیه به دلیل برخورداری از ویژگیهای برجسته ای همچون فقاهت و آشنایی کامل با مبانی دینی و عدالت و تقوا، نزدیک ترین فرد به امام معصوم علیه السلام در زمانی است که مردم از درک فیض حضور ایشان محروم هستند . اگر در عصر غیبت امام زمان عجل الله فرجه الشریف تشکیل حکومت اسلامی و اجرای احکام سیاسی اجتماعی اسلام و اداره امور جامعه اسلامی، لازم است، چاره ای جز بهترین گزینه ممکن به حکومت معصوم علیه السلام نیست و ولی فقیه همان شایسته ترین و بهترین گزینه ممکن محسوب می گردد.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:

جوادی آملی، عبد الله ، ولایت فقیه، ولایت فقاهت و عدالت، جوادی آملی، عبد الله ، قم: مرکز نشر اسرا، ۱۳۸۵

مصباح یزدی، محمد تقی، پرسشها و پاسخها، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره، ۱۳۸۰، ج۱

پی نوشت ها:

۱- مصباح یزدی، محمد تقی، اختیارات ولی فقیه در خارج از مرزها، حکومت اسلامی، سال اول، شماره ۱، ص ۸۹

۲- الحر العاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعه، بیروت، دار احیاء التراث، ج ۱۸، ص ۱۰۱

۳- الحر العاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعه، پیشین، ج ۱۸، ص ۹۹

۴- خمینی، سید روح الله، ولایت فقیه، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ره، ۱۳۷۳، ص ۴۴-۴۵

۵- خمینی، سید روح الله، البیع، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۳، ج۲، ص ۴۶۴

۶- خمینی، سید روح الله، البیع، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۳، ج۲، ص ۴۶۷

۷- خمینی، سید روح الله، شئون و اختیارات ولی فقیه، تهران ع مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ره، ۱۳۷۶، ص ۷۷